Kermis
“ ’t Is een slecht dorp waar het nooit kermis is”.
Met dit oude gezegde zullen ze het in Westkapelle van harte eens zijn. Want de Westkappelse kermis is een eeuwenoude, in de plaatselijke cultuur gewortelde happening, die ieder jaar het dorp en veel van zijn inwoners in een staat van euforie brengt. Het is het volksfeest bij uitstek dat niet ophoudt met de draaimolen en de botsautootjes op het marktplein. “Voor den oorspronkelijken Westkappelaar is zijn kermis alles”, schreef K. Baart al in 1889 en eigenlijk is er sindsdien niet veel veranderd.
De Westkappelse kermis, beschreven door tal van historici en cultuurvorsers, is een voortzetting van de middeleeuwse “Vrije jaarmarkt”. Je denkt dan al snel aan volkscultuur, tradities en vooral Breugeliaanse eet- en drinkgelagen. Wel, dat alles is inderdaad nog rijkelijk aanwezig.
De Westkappelse kermis, van oudsher gehouden op de vrijdag, de zaterdag en de maandag volgende op de eerste woensdag in juli. De kermissfeer begint al in week daaraan voorafgaande. Tal van voorbereidingen, opbouw van de kermiskramen en muziek op woensdagavond brengen al de nodige opwinding en voorpret.
Nog veel eerder beginnen de voorbereidingen voor het onlosmakelijk met de kermis verbonden Gaaischieten, met kogels smelten, tronken zagen, scheepjes timmeren en rol opmaken. Dit schieten “naar de gaai” vindt zijn oorsprong in het middeleeuwse schuttersgilde, maar het is ook beïnvloed door gebeurtenissen in de tijd van Napoleon. Het Gaaischieten heeft zijn eigen rituelen en tradities, met functionarissen die kapitein, foerier, tamboer en slokjesjongen heten.
De Gaaischieters, allemaal mannen, bijna honderd in getal, van alle leeftijden. Zij bepalen voor een belangrijk deel de sfeer van de kermis, vooral op de zaterdag. Bij de zeedijk daveren de geweerschoten en de schutterij laat zich, in het wit gekleed en met uitbundig gezang en slaande trom, evenmin onbetuigd in de cafés en op straat.
De schutters doen hun best de gaaien van “de stenge” af te schieten. Bijzonder gewild en eervol zijn de tronk voor de burgemeestersprijs en het scheepje. Bij het schieten is een overvloed aan spijs en drank onontbeerlijk. Aan de cryptische namen van de scheepjes kun je zien dat de schutters niet alleen vaardig zijn in het hanteren van geweer en fles maar ook beschikken over een gezonde dosis maatschappijkritiek. Maar waar het schietfestijn nu echt om gaat is niet zo makkelijk uit te leggen. Met een feestelijke maar serieuze samenballing van traditie, wapens, anarchie, machogedrag, gezang en gezelligheid is nòg niet alles gezegd.
De Westkappelse kermis, dagenlang zindert, zingt, dreunt en danst het dorp. Vooral dat zingen is essentieel. Wie naar de kermis gaat, stort zich in een nergens anders vertoonde, massale samenzang van ouderwetse volksliederen en ballades. Al verhalen deze liederen over rampspoed en menselijke ellende, zij dragen niet weinig
bij aan de euforie en de saamhorigheid, die de Westkappelse kermis juist zo anders maken dan gewone kermissen.
De Westkappelse kermis, iedereen die er mee behept is, begrijpt het al sinds mensenheugenis gezongen appèl:
Zouden wij geen kermis hou’en
Zouden wij geen kermis hou’en,
meisjes en getrouwde vrouwen
Amicitia, amicitia
oktober 2005
Jan Kaland
Het bovenstaande stukje schreef Jan Kaland voor de fotoreportage die Ruben Oreel in 2005 maakte van de kermis en het gaaischieten. Deze reportage is gepubliceerd in het boek Kermis in Westkapelle.
---------------------------------------------------------------------------------------------
Algemene en specifieke informatie over de Westkapelse kermis.
De kermis is sinds mensenheugenis een veelbesproken fenomeen in de samenleving van Westkapelle. Voor veel Westkapelaars is dat een hoogtepunt in het jaar en zij kijken al lang van tevoren uit naar dit traditionele evenement; anderen kunnen de lol ervan niet inzien of vinden de gehele kermisviering en het daarmee gepaard gaande drankgebruik zelfs verwerpelijk.
Tot halverwege de 20e eeuw stonden de voor- en tegenstanders van de kermis lijnrecht tegenover elkaar. De tegenstanders bepleitten toen algehele afschaffing, meestal op religieuze of moralistische gronden. De voorstanders schroomden niet om alles ondergeschikt te maken aan handhaving en intensivering van de kermisviering, waarbij excessen en misstanden, die onmiskenbaar voorkwamen werden doodgezwegen of gebagatelliseerd. In feite was de kermis toen onbespreekbaar en was er in zekere zin sprake van een tweedeling in de samenleving. De Westkapelse kermis heeft mede daardoor lange tijd een noga negatief imago gehad. Hoe dan ook, de is en blijft een belangrijk onderdeel van de plaatselijke cultuurhistorie.
Dat de kermis zo controversieel was, is er mogelijk ook de oorzaak van dat er weinig reglementering en andere officiële documenten over zijn terug te vinden in de archieven. Alles was min of meer gebaseerd op "gewoonterecht".
Hoewel er ook nu uiteraard nog tegenstanders zijn van de kermis zijn de tegenstellingen thans veel minder scherp dan vroeger. Voor het gemeentebestuur van Veere en veel Westkappelaars is de kermis een vaststaand evenement, dat is geworteld in de lokale cultuur.
Historisch perspectief.
Westkapelle was in de middeleeuwen in Zeeland een betrekkelijk belangrijke plaats. In het jaar 1223 -zeer vroeg in vergelijking met andere steden- verkreeg Westkapelle al zgn. stadsrechten. Zie ook: Geschiedenis van Westkapelle. In die tijd was het gebruikelijk dat aan steden, als tegenprestatie voor bewezen diensten, door de vorst of de graaf bepaalde privileges werden toegekend.
Westkapelle verkreeg in het jaar 1361 het privilege van het houden van een "vrije jaarmarkt". Algemeen wordt aangenomen, dat de jaarlijkse kermis een overblijfsel is van deze vrije jaarmarkt. Helemaal eenduidig is dat niet, daar de jaarmarkt in de aanvang was gekoppeld aan de viering van "Onze Lieve Vrouw Nativitas", die in een andere periode valt n.l. op 8 september.
De kermis kan ook zijn voortgekomen uit de in de middeleeuwen jaarlijks op 4 juli gehouden "plechtige ommegang". Deze processie diende vooral ter herdenking van de slag bij Westkapelle op 1 juli 1253 tussen een Vlaams leger enerzijds en de burgers van Westkapelle en een leger van de graaf van Holland en Zeeland anderzijds. In deze processie werden (naar wordt aangenomen) een kistje met gebeente van Willebrord en ook een deel van het kruis van Christus meegedragen. Laatstgenoemde relikwie werd bewaard in Middelburg en werd jaarlijks speciaal voor de ommegang naar Westkapelle gebracht. Aan de plechtige ommegang was uiteraard ook een (kerk)mis verbonden.
Waarschijnlijk zijn de vrije jaarmarkt en de ommegang na de reformatie tot één manifestatie samengesmolten.
Vermeldenswaard is ook hetgeen de historicus K. Baart over de oorsprong van de kermis vermeldt in "Westkapelle, hare bevolking, Westkapelsche Dijk" uit 1889:
"Het algemeen volksfeest is de Westkappelsche kermis, die invalt op den
eersten Zaterdag in Juli des middags te 12 uren en den volgenden Zaterdag eindigt, alzoo een geheel octaaf duurt. Het eigenlijke feest wordt gevierd op het eind, des Vrijdags en Zaterdags. De hoofddag is de Zaterdag. Het is een overblijfsel van de oorspronkelijke vrije jaarmarkt, waarmede de stad werd begiftigd in 1361 en waaraan tot 1571 de groote kerkmis gepaard was, vanwaar de benaming kermis is ontstaan.
De geestelijkheid spande in het katholieke tijdvak alle krachten in om de kerkmis luisterrijk te doen zijn, trots de uitspattingen, die daaraan verbonden waren en verleende aflaat aan leden, wien boetedoening opgelegd was en die tijdelijk uit de gemeenschap gesloten waren.
Van heinde en verre stroomde de bevolking van Walcheren dan naar de Westkappelsche jaarmarkt, getooid in haar beste feestgewaad, nam aan de ommegang deel en vierde het feest mede.
Na het vertrek der Spanjaarden in 1574 ging de geheele bevolking van Walcheren als één man tot de hervormde kerkleer over, zoodat de kerkmissen eensklaps waren uitgewischt, doch de jaarmarkten bleven en de Westkappelsche kermis werd en wordt voortdurend druk bezocht. "
Hoewel dit niet geheel correspondeert met vorenstaande tekst van Baart wordt de kermis sinds mensenheugenis gevierd op de vrijdag en de zaterdag, volgende op de eerste woensdag van juli. Aannemende dat Baart als Westkappelaar wel wist wanneer het kermis was, moeten we aannemen dat op een gegeven moment besloten is de datumbepaling te veranderen. Waarom dat gebeurd is nog niet te achterhalen geweest, maar mogelijk zijn afspraken gemaakt met Domburg (uitzonderen daargelaten) steeds een week tussen de twee kermissen te hebben. Later kregen we ook de maandag er nog bij. Dit werd wel beloken kermis genoemd.
Kermisgebruiken en -tradities
Het ligt voor de hand dat rondom een eeuwenoud volksfeest als de kermis in de loop der jaren de nodige gebruiken en tradities zijn ontstaan.
1. Ringrijden
Het ringrijden is bij uitstek een Walchers volksvermaak, waarmee kermissen en pinksterdagen werden en worden opgeluisterd, ook de Westkappelse kermis.
De laatste maal dat tijdens de kermis de ring werd gereden was in 1957.
Aan het ringrijden, zoals dat in vroeger tijd op de kermis plaatsvond, is op deze site een apart artikel gewijd.
2. Gaaischieten.
Een onmisbaar en opvallend onderdeel van de kermis is het gaaischieten, een soort schietwedstrijd met eigen tradities en rituelen onder aan de dijk.
Aan het gaaischieten is op deze site een speciaal artikel gewijd.
3. Afkondiging jaarmarkt.
De vrije jaarmarkt diende te worden afgekondigd door het stadsbestuur. In het hiervoor aangehaalde werk van Baart (2*) staat hierover:
" Het oorspronkelijke voorschrift om de opening der vrije jaarmarkt door eenig teeken kenbaar te maken, aanvankelijk door het oprichten van een kruis en later door het stadswapen op een paal te plaatsen met het onderschrift "vrije jaarmarkt" heeft te Westkapelle tot den jongsten tijd stand gehouden. Des Zaterdags vòòr de kermisweek zag men, des middags te 12 uren, den gemeentebode uit het stadhuis komen met een paal op den schouder, waaraan bovenaan een bordje was bevestigd. Deze paal werd tot groot pleizier van de bijstaande kinderen, recht voor het stadhuis in den grond geplant. Weinige jaren geleden is de paal door het kermisgedrang onder den voet geraakt en sedert niet meer opgericht. Dit teeken uit de oudheid is verdwenen en uitgewischt. "
Het is intrigerend, waarom een dergelijke traditie eeuwenlang werd hooggehouden en dat zij dan van het ene moment op het andere kennelijk door niemand meer de moeite waard werd gevonden. Waarschijnlijk heeft hierbij een rol gespeeld, dat Westkapelle in de 19e eeuw in bijzonder armoedige omstandigheden, ja zelfs in een staat van diep verval, verkeerde. In 1995 is deze aardige traditie door de gemeente Westkapelle in ere hersteld en hangt het bord met het gemeentewapen en het opschrift "vrije jaarmarkt" de gehele kermisweek op de Markt. Inmiddels zijn het niet meer de mensen van de gemeente maar de de gaaischieters die zich van deze taak kwijten.
4. Diverse gebruiken
Er zijn rondom de kermis nog enkele minder opvallende, jaarlijks terugkerende evenementen. Zo wordt er sinds mensenheugenis op de donderdagavond voor de kermis een brandweeroefening gehouden. De relatie met de kermis is niet erg duidelijk maar tot op de dag van vandaag staat deze donderdag vast als oefenavond. In vroeger tijd was het een dag van ultiem plezier voor de jeugd, die dan "nat mocht".
Op de woensdagavond voor de kermis wordt traditioneel door muziekvereniging OKK een rondwandeling door het dorp gemaakt. Deze muzikale rondwandeling is te beschouwen als een voorzetting van de muzikale begeleiding van de ommegangen, hetgeen eertijds de taak was van het plaatselijke schuttersgilde.
Het door Baart nog vermelde kermisvertier als "de bal door de beugel gooien" en "de kat uit de ton knuppelen" -wat deze spelletjes ook ingehouden mogen hebben- is geheel uitgestorven.
In navolging van hetgeen in veel plaatsen in Brabant en Vlaanderen gebruikelijk is werd in 1976 begonnen met de organisatie van een jaarlijkse kermiskoers voor wielrenners. Anders dan in genoemde streken bleek een dergelijk evenement in Westkapelle niet echt aan te slaan, althans niet als kermismanifestatie, waarschijnlijk door het ontbreken van historisch draagvlak en plaatselijke favorieten. Al jaren wordt de wielerkoers niet meer aan de kermis gekoppeld.
De kermis als volksfeest
Door velen wordt de kermis beschouwd als het volksfeest bij uitstek. De echte kermisliefhebber wordt voor en tijdens de kermisdagen bevangen door een moeilijk te omschrijven gevoel, een staat van euforie, die, hoewel anders, wel een beetje te vergelijken is met de stemming, die heerst bij het carnaval in Noord-Brabant en Limburg. Mensen die er geen deel aan hebben kunnen dat moeilijk bevatten en zullen de kermis eerder zien als een soort volksverdwazing, een losbandig feest van alcohol, seks, veel rumoer en baldadigheid. Maar er zijn wel degelijk gedragscodes en subtiele grenzen, die niet overschreden mogen worden. De plaatselijke kermisvierder voelt die codes en grenzen moeiteloos aan, de outsider herkent ze dikwijls niet. Het zijn dan ook niet zelden de incidentele kermisvierders, die, doordat zij ten onrechte de indruk hebben gekregen dat tijdens de kermis "alles mag", zorgen voor een ongunstige beeldvorming.
Dit alles neemt niet weg, dat ook bij de "echte" kermisvierders bandeloosheid en baldadigheid wel voorkomen en dat het kermisrumoer en het bovenmatige drankgebruik soms tot de nodige overlast en ergernis leiden.
Daar komt bij, dat de kermis, evenals in de tijd van Baart, niet alleen een plaatselijke aangelegenheid is. Zij vormt een trekpleister voor honderden feestvierders uit de regio en ook voor toeristen.
Tenslotte is de kermis ook een kermis in de normale zin van het woord. De Markt staat geheel vol met kermisattracties en die maken de kermissfeer compleet.
Gew. 13-6-2014