Artikelindex

Charley Toorop

Annie Caroline Pontifex Toorop (Katwijk aan Zee, 24 maart 1891 - Bergen, 5 november 1955), schilderes en lithografe

Charley Toorop was een dochter van de bekende en veel in Domburg werkzame schilder Jan Toorop (1858-1928). Ze kwam met haar vader al jong naar Domburg, maar voor haar was Westkapelle aantrekkelijker als inspiratiebron.
Na een studie zang en viool koos Charley in 1910 voor een loopbaan in de beeldende kunst. Ze was een eigenzinnige schilderes en één van de belangrijkste Nederlandse expressionistische kunstenaars van de 20e eeuw, maar ze is nooit bekend geworden in het buitenland. Ze schiep een eigenzinnig, zelfbewust en sociaal bewogen oeuvre. Volgens sommige critici in die tijd had ze ‘mannelijke trekken’ en de reputatie van een tamelijk meedogenloze vrouw die uitsluitend voor de kunst leefde, haar drie kinderen links liet liggen en talloze minnaars heeft versleten. Wat waar lijkt te zijn, is dat Charley van haar kinderen hield, maar geen tijd voor ze vrij maakte. Zelfs haar echtgenoot Henk Fernhout moest wijken voor de kunst. 

Na haar scheiding in 1917 stond Charley Toorop er met drie kinderen alleen voor. Haar vader Jan Toorop steunde haar en zo liet hij bijvoorbeeld voor haar in 1921 in het Noord-Hollandse Bergen een woning met atelier bouwen. Na haar huwelijk volgden een reeks minnaars, waaronder Jany Roland Holst, Arthur Lehning, Henk Marsman en Pyke Koch.  Charley viel op door haar moderne verschijning, de mooiste outfits en haar haar in een boblijn.

Expressionistische stijl.
Het vroege werk van Charley Toorop stond onder invloed van het expressionisme. Haar grote voorbeelden waren o.a. de schilders van Der Blaue Reiter, zoals Kandinsky. In deze periode schilderde ze vooral landschappen, portretten en zelfportretten. Ze maakte vanaf 1916 deel uit van de kunstenaarsgroep Het Signaal, die een diepe beleving van de werkelijkheid voorstond door kleuren en lijnen zwaar aan te zetten en felle kleurcontrasten aan te brengen (Bergense School).
Ze was er van overtuigd dat stijl en onderwerp zouden moeten samenvallen en dat werd haar leidraad. In het spoor van haar vader werkte ze vaak op Walcheren.

Westkapelle
In 1924 ging ze niet naar Domburg maar naar Westkapelle, waar ze viel op de boeren en de dijkwerkers. Hier beschouwde ze het leven nog als “echt” en “zuiver”, hier waren de mensen nog met elkaar en de aarde verbonden. Westkapelle en de Westkappelaars boden haar als kunstenares een nieuwe inspiratie.
In 1924 schildert ze haar eerste ”Westkappelse” Interieur.

Het is een eenvoudige, contemplatieve scene, die Charley geprobeerd heeft te vangen door de kleuren beperkt te houden tot oker, bruin en zwart, met wit, blauw en twee rode doosjes als tegenhangers. Het is bewust geen boerentafereel à la Brueghel. In dit schilderij zit geen overdrijving, de figuren en koppen zijn juist tamelijk vlak gehouden. Een uitdrukking van de intimiteit van het muzikale samenspel waarin de schilder de aanwezigen serieus neemt zonder morele vooringenomenheid.

Uit 1926 dateert haar tekening Boer in De Valk:

Vanaf die tijd zou ze in Westkapelle meerdere verwante zgn. boerenscènes schilderen. De gemakshalve als boeren gekenschetste personages zijn overigens meestal geen boeren maar werkmensen, dijkwerkers. Een hoogtepunt is Boerengezin uit 1927. Het gezin is dat van Dingeman Lievense en Kornelia Verhulst (Kee van Bram). Dit echtpaar is afgebeeld met Tine en Mine de Vos, kinderen uit een eerder huwelijk van Kee, en Jakob Lievense (Jôôp van Dingeman).
Er is een ontlening aan haar vader. Het hoofd van Dingeman is voor het kruis van de raamstijlen geplaatst, wat herinnert aan Jan Toorops Godsvertrouwen uit 1907. Door plaatsing van de personages creëert Charley een psychologisch verhaal, ook verwant aan de Aardappeleters van Van Gogh. De oudste dochter Tine is "op d'r burgers". Dit en de stuurse gezichten van de anderen wijzen op een zekere spanning in de gezinsverhoudingen.

 Andere "Westkappelse" taferelen zijn twee interieurlitho's uit 1929 en een daaraan verwante geschilderde caféscène.


Expressief Zakelijk Realisme
In 1926 trok Charley naar Amsterdam, waar haar schilderkunst filminvloeden onderging. Ze schilderde figuren frontaal en afzonderlijk naast elkaar, als door lampen op een filmset uitgelicht. De stillevens van Charley Toorop vertoonden overeenkomsten met het synthetisch kubisme. Vanaf de jaren '30 schilderde ze vaak vrouwenfiguren, waaronder ook naakten en meerdere zelfportretten in een krachtige, realistische stijl. Ze zette zich in voor de verspreiding van de moderne kunst en was medeoprichtster van een aantal kunstenaarinitiatieven zoals de ASB (Architecten, Schilders en Beeldhouwers) en de Nederlandse Filmliga. Tevens was ze lid van de in 1926 opgerichte kunstenaarsvereniging De Brug, die de Nieuwe Zakelijkheid in de schilderkunst introduceerde. Andere leden waren o.a. John Radecker, Dick Ket, Henri Boot, Jacob Bendien e.a. Haar woning en atelier ‘in de Vlerken’ in het Noord-Hollandse Bergen werd een ontmoetingsplaats voor beeldend kunstenaars, musici, schilders en schrijvers. Onder andere de kunstenaars Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld, Leo Gestel en de dichter Adriaan Roland Holst behoorden tot haar vriendenkring.

Eind jaren twintig, begin dertig veranderde Charley Toorop’s stijl van schilderen in een min of meer expressief realistische stijl, waarin ze vooral arbeiders, boeren en gewone mensen schilderde. Deze stijl werd ook wel benoemd als een objectieve, plastische, zakelijk-realistische stijl en is nauw verwant aan de stijlvorm Nieuwe Zakelijkheid
Een voorbeeld van haar Nieuwe zakelijkheid is Boeren dat ze in 1930 opnieuw in Westkapelle schilderde voor de tentoonstelling Socialistische Kunst Heden in het stedelijk Museum van Amsterdam. Met deze militante compositie wilde zij bewust een socialistisch statement geven. Overigens lijken ook op dit werk de afgebeelde mannen meer op dijkwerkers dan op boeren.

In datzelfde jaar schilderde ze het ook Muzikanten en dansende boeren. Een dubbeltafereel met een Westkappelse kermisscène, met mensen die wederom klaarblijkelijk geen boeren zijn.

Het is qua stijl primitivistisch of naïef. Er is een gedrang van koppen; ruimtelijke werking is er nauwelijks. De figuren zijn stug en hoekig, als uit hout gesneden.

Charley Toorop logeerde in Westkapelle steevast in hotel De Valk. In 1930 portretteerde zij de eigenares Willemina van Mill-Verhulst en een paar gasten, in wie we o.a. Janis Huibregtse (Jôôs Fret) en diens vrouw Adriana Huibregtse-Westerbeke herkennen. Op de foto, een soortgelijk tafereel als het schilderij, gemaakt door haar schoondochter Eva Besnyö, zien we niet de hotelhoudster zelf maar haar dochter Koos Minderhoud. 


Aan de toog; collectie Zeeuws Museum

Uit 1931 dateert een litho met een straatje in Westkapelle, waarschijnlijk de Kloosterstraat, te zien aan het plakkebord van het gemeentehuis. Een afdruk van deze litho (vaak afgedrukt in spiegelbeeld), met de opdracht "Voor Westkapelle 1954" sierde ooit de kamer van de gemeente-secretaris van Westkapelle en is nu in bezit van de gemeente Veere.

Vlak voor de oorlog maakte ze in het bierkot van De Valk een portret van Kornelis Minderhoud (Kees van Bluuksem). Ook hiervan maakte Eva Besnyö een foto.

 

Realisme en Oorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog schilderde Charley Toorop een aantal indrukwekkende schilderijen, die met name de ellende weergaven van de gewone man of vrouw, levend onder het oorlogsgeweld.
Na de oorlog schilderde ze het beroemde familieportret Drie generaties (1950), waarop drie generaties Toorops -allen kunstschilders- te zien zijn. Charley zelf, (een portretbuste van) haar vader Jan Toorop en haar zoon Edgar Fernhout. Een schilderij waarin ze waarheidsliefde en zin voor symboliek verenigde. Drie generaties is een doek van 200 x 120 cm en is te zien in het museum Boijmans Van Beuningen in  Rotterdam.
Charley's oudste zoon, Edgar Fernhout (1912-1974) bleek over een enorm tekentalent te beschikken en ze probeerde hem zoveel mogelijk te stimuleren. Zo voorzag ze hem bijvoorbeeld jarenlang in zijn onderhoud zodat hij zich verder kon ontwikkelen en ontplooien.

Het door de oorlog totaal verwoeste Westkapelle had zijn charme voor Charley Toorop als kunstenaar verloren. Maar toch keerde zij er, nadat hotel De Valk in 1947 was herbouwd, nog enkele keren terug. Zij had er zelfs een atelier, in de schuur van Kornelis Roelse (Kees Nôôn) op de hoek van de nieuwe Kloosterstraat en d' Arke. Hier schilderde zij in 1954 het Stilleven met witte vaas en bankschroef. Op dit schilderij is door (wederom) een kruisvenster het rode pannendak van de garage/winkel van J. Faasse te zien. 

In dezelfde tijd ging de gezondheidstoestand van Charley na enkele beroertes snel achteruit, al ging het met tussenpozen nog relatief goed. Ze bezocht nog enkele keren Westkapelle, voor het laatst in de zomer van 1955.  Ze overleed op 5 november 1955, vierenzestig jaar oud.

Recente ontwikkelingen
In 2009 nam het museum Boijmans Van Beuningen het initiatief voor een herdenkingsmonument voor Charley Toorop. Westkapelle was één van de mogelijke locaties, maar door financiële en andere problemen werd dit plan afgeblazen. In 2010 werd in Westkapelle op initiatief van o.m. Ans Dingemanse-Dieleman, een stichting (Stichting VerBEELDing Charley Toorop) opgericht om toch een Toorop-monument op de dijk in Westkapelle mogelijk te maken. Bezoek de website van de Stichting VerBEELDing Charley Toorop.
Intussen is er ook een toeristische Toorop-wandeltocht, langs de diverse punten die aan de schilderes refereren. In 2019 en 2020 werden enkele van haar werken geëxposeerd in Het Polderhuis, samen met foto's van Eva Besnyö.

In 2014 kreeg het museum het Polderhuis twee vroege werken van Charley Toorop in bruikleen. Op 17 juni 2014 werd het schilderij Boerenpaar uit 1927, een dubbelportret van Janis Huibregstse en Koos Minderhoud in Westkappelse klederdracht, verkocht door het veilinghuis Christies in Amsterdam. Opbrengst € 59.100. Wie de koper is, is niet bekend gemaakt. Meer over Boerenpaar.

Literatuur:
Nic. J. Bredero, Charley Toorop, leven en werken, Amsterdam 1982
A.M. Hamacher, Charley Toorop, , een beschouwing van haar leven en werk, Rotterdam 1952
Centraal Museum Utrecht/Württembergischer Kunstverein Stuttgart, Charley Toorop 1891-1955 (catalogisch tentoonstellingen) 1982
Marja Bosma, Charley Toorop. Vooral geen principes! (catalogus tentoonstelling museum Boijmans van Beuningen) Rotterdam 2008

Gew. 24 juni 2015
Gew. en aangevuld 10 november 2017 en 18 november 2021